Л?мбер? районы Пензятска гомуми урта м?кт?бенд? к?п еллар укучылар бел?н эзл?н?-тикшер? эшл?ре бел?н шогыльл?н?л?р. Кызыклы, ф?йдалы, мавыктыргыч эш. Пензятка, Татар Св?рби авыллары тарихын, гореф-гад?тл?рен, халык авыз и?атын, Б?ек Ватан сугышы батырларын, м?кт?п тарихын тир?нтен ?йр?неп кил?ч?к буынга ист?лек итеп терк?п м?кт?п музеенда калдыралар. ?ле ген? 9нчы класс укучысы Арикова Регина Св?рби авылы чишм?л?ре турында инша ?зерл?г?н. Сезг? т?гъдим ит?без. Язмасына эпиграф итеп авылында ?ырланган такмагны алган: «Тау астында, тау башында алтын чишм? т?г?р?к. Очып барып кунар идем, булса идем к?б?л?к». Без ?д?бият д?ресл?ренд? чишм?л?р турында к?п ?с?рл?р укыдык. Ринат М?х?мм?диевне? “Беренче умырзая” повесте  бигр?к к??елг? кереп калды.Бу ?с?р авыл кешел?ре тормышына багышланган. Анда Нурлы Алан авылыны? матур табигате, матур исемле чишм?л?р сур?тл?н?. ?с?рне? ?з?генд?  туган авыл-ны? матурлыгын сиз? белг?н ??м саклап калыр ?чен  к?п к?ч куйган образлар тора. Авылларына су кертк?ч, кайбер??л?р бик шатлана: без д? ш???рд? кебек р?х?тт? яши башларбыз, дил?р. ?с?рне? т?п герое - Т?хф?т карт кына мо?а борчыла. Ул ?зене?  Р?хим?ан оныгына   т?рле чишм? суларыны? файдалы булуы турында с?йли.  ??в?лд? картны? ?нисе бел?н ?тисене? сырхау булудан чишм? суын эчеп д?валанулары ??м шуны? аркылы, ?зене?  д?ньяга  тууы турында с?йли. ? чишм? суын эч?рг? авылларына кил? торган чег?н ки??ш бирг?н була.Шул чег?нне  ?зен д? ?нисе Нурлы Аланда, чишм? янында, тудырган, шу?а к?р? ул ??р ел бирег? кил? булган. Ч?нки  ул Нурлы Аланны ?зене? туган ?ире дип санаган, чишм? суын да туйганча эчк?н. Шу?а к?р?, халык та бу  чишм?не Чег?н чишм?се дип атаган.
Бу ?с?рне укыгач, мин  авылыбыздагы чишм?л?р турында кызыксына башладым. ?биемн?н, ?лк?нн?рд?н сораштым. Интернеттан материал эзл?дем. Тик Сев?рби авылында чишм?г? кезл?? дип ?йт?л?р. С?злектт? чишм? родник дип т?р?ем? ител?. Кезл?? с?зен карагач,  кизл??  диг?нне таптым, ул диалект с?з, л?кин  безне? авыл халкы   кизл??не кезл?? дия.
Безне? Сев?рби авылында да ике чишм? бар. Элек авылыбызда к?п кезл??л?р булган. Колхозлар эшл?г?нд?, б?тен кырлар эшк?ртелг?н. Атлар, сыерлар, сарыклар болыннарда, тугайларда к?т?-к?т? й?рг?н. К?т?чел?р, тракторчылар, игенчел?р к?нне? и? эссе вакытында чылтырап аккан кезл??д?н салкын су эчеп сусауны бастырганнар, к?ч алганнар. Шулай ук  ир-ат урманга утын кис?рг?, хатын-кыз, бала-чага  ?ил?к, г?мб? ?ыярга й?рг?нн?р. Алар да кезл?? янында ял итк?нн?р, кулларын, битл?рен юып л?зз?тл?нг?нн?р.
? кем со? бу кезл??л?рне ясаган? Я урман янында, я юл, чокыр  буенда чыгым к?рг?ч, шул урынны чистартып алганнар, хезм?тл?ре бушка китм?г?н; бер?р к?нн?н со? казыган базлары к?з яшед?й чиста су бел?н тулган. Тырышлары куак та утырта булган.Тизд?н шул кезл?? турында б?тен юлчы бел? булган. Суы  т?мле булгач,  бу турында х?б?р  яшен тизлеге бел?н таралган. ? кем тапканны, кем казыганны белми д? калганнар, тик суны эчк?ч, р?хм?тл?рен ген? белдерг?нн?р. Минемч?, бу кешел?р и? изгел?р, Ходайга яраганнар.
Б?генг? безне? авылда ике кезл?? бар, аларны? исемн?ре юк. Халык урыннарына карата берсен? - Чигерк?, икенчесен? Кавказ кезл?ве ди. Кавказ дип ?з?к урам-ны? т?б?н очына ?йт?л?р. ? Чигерк? - Саранскидан килг?нд? беренче тукталыш. Автобусдан т?шк?ч, тау битенн?н аска таба шактый гына ??я? барырга кир?к. ??йне? эссе вакытында, шундагы ч?ч?к аткан ?л?нн?рд?н  хуш исл?р а?кый. К?зл?рне т?рле т?ст?ге ч?ч?кл?р чуалта. Шул ?семлекл?р арасыннан, сихри тынлыкны бозып, чикертк?л?рне? уйнаган тавышы я?гырый. Авылга керг?нче, ?зе?не шул матурлыкны тылсымлы ?кият кебек хис ит?се?: арыганы? да югала, к?ефе? д? к?т?рел?. Минемч?, шуннан халык чикертк?ле урынга ?зл?штереп Чигерк?  ди.
Элегр?к кезл??г? су ?чен картлар гына й?рг?н. Алар инде ирт? торып кезл?? суын кайнатып кына ч?йне т?мл?п-т?мл?п эчк?н. ? х?зер шул ике кезл??д?н б?тен авыл эч?, ул гына т?гел, ш???рд?н д? суга й?рил?р. Кызык та инде.
Берл?ре-Кавказ,  икенчел?ре Чигерк?  кезл?венн?н,  кайсы якынрак урнашканга к?р?,  су ала. Кайберл?ре т?мен? карата суны ала, ахрысы. Анысын мин белмим.Тик Кавказ кезл?вене? суы вакыт-вакыт бозыла. ?лк?нн?рне? с?зл?ре буенча, 2010нчы елны? коры ??й к?нн?ренд? авылдагы коелардан су бетк?н. ? кезл?? халыкны су бел?н т?эмин итк?н.  Аны? суы бер д? бозылмаган, т?млед?н т?млер?к булган; азаймаган да, кимем?г?н д?. Шундый искиткеч х?лг? ышанасы? инде. Мин уйлыйм: кезл?? ?зене? р?хм?тен белдерг?н, шулай итеп халыкны сусызлыктан коткарган (каладан су ташырга туры килер иде бит). Без д? а?а р?хм?т ?йтерг? тиешбез. Авыл кешел?ре кезл??л?рне  бик кадерли, саклый. Ир-ат  берг?л?п бурасын да, кольцоларын да алыштыралар, трубасын да куялар, т?б?сен д? ремонтлыйлар, юл ясыйлар. Ярд?м ит?лм?г?нн?р акча бел?н булыша. Кезл??д? ??рвакыт ару чил?к, кружка тагылып тора. Эшл??чел?рг? бик зур р?хм?т! Исемн?рен язсам, бик озак булыр дип уйлыйм. Кайберл?рен онытсам,  р?н?етермен дип куркам.
Л?кин Багданов Каюм абый турында язмый булдыралмыйм. Ул бер тик тормый: молоток, такта, к?р?к тотып бара. Я елга аша узган басманы т?з?т?, я юл арчый, я кезл?? тир?сен ?ыештыра. Каюм абый яшьл?рг? ?рн?к. Х?зер картая т?шс? д?,  хезм?тен? к?р? ул бик х?рм?тле карт. Юлда ?зе?не очратса, елмаеп каршылый, сал?м бир?, х?ле?не сораша, изге тел?кл?р тели. Юлы?а Каюм бабай чыкса, бел д? тор - юлы? у?а. Кешел?рне? мондый мактавы ?зе бер б?хет. Исеме?не яхшы с?з бел?н сагынсыннар ?чен алтыны? да кир?кми ик?н. Игелек кен?, игелек кен? кир?к. Корь?нд? д? бит  игелекл?р кылыгыз диеп язылган.
Мин ?тием бел?н Чигерк?г? й?рим. Берк?нне  ?тием суга ни с?б?пт?ндер барырга ?лгерм?де, эшк? китте. Ми?а суга барырга ялгызыма туры килде. Кезл??не? ?стен ачтым, карасам, су бик тир?нд?, т?пт? ген?   калган. ?ит?рменме дип бик к?ч куеп,  чил?к бел?н  су алырга бегел?ем  булды, б?тен й?зем? су ч?чр?де. Куркындым башта, аннан ?земн?н ?зем  к?л? башладым. Ул ик?н суны?   чип-чиста булуына карата, кезл??не?  т?бе к?ренг?н ик?н.? ми?а су бетк?н дип   тоелды, ахрысы. ?йг? кайткач, ?бием? с?йл?дем.Ул ми?а: “Кызым, суны чумырып алганчы, бисмилл?хи р?хм?н ?рр?хим ?йт. Алай ?йтк?ч, су да т?мле була”, - диде. ?ле инде  башта  мин изге с?зл?рне укыйм, аннары суга карап торам да, чил?гемне чумырып су алам. Татлы суны туйганчы эч?м д? ?йг? юн?л?м.
Чишм?сез авыл юктыр инде. Чишм? сулары бел?н безне? ?би-бабайларыбыз авыру кешел?рне д?валаганнар, дару урынына кулланганнар. Чишм?, су турын-да ?ырлар, такмаклар ?ырланган. Юлчы тулы чил?к бел?н  чишм?д?н килг?н кешене очратса, юл у?ар диг?н юрамышка ышанган. Та? вакытында алган су файдалырак була дип уйлаганнар. Ерактагы туганнар кунакка килг?ч, чишм? суын эч?рг?  абдыраганнар. Чыннан да, чишм?л?р (кезл??л?р) - табигатьне? безг? б?л?ге бит.
Безне? якларга табигать б?тенен мул бирг?н. ?лл? нинди кыймм?тле казылмалар булмаса да, тормыш ?чен кир?кле ?йберл?р ??мм?се бар. Шу?а  карата гына да риза булырга кир?к. ? бит суга мо?айган ?ирл?р д?ньяда к?п. Кезл??л?рд?н башлап, табигатебезне? башка б?л?кл?рен  д? саклап калыйк! Яшь буын, бабайларыбызны?, ?тил?ребезне? изге  эшен д?вам итик ?ле!

Рауза Юмаева ?зерл?де