Республика Мордовия Пресс-?з?генд? «?и?? хатлары» диг?н ?ыентыгы ??м «Солдатларны? фронттагы язмышлары фотографиял?рд? ??м документларда» (www.sudbasoldata.ru.) диг?н сайтны?   презентациял?ре ?тте. Бу чарада  Мордовия архив хезм?те ?ит?кчесе Николай Бычков, МР информатизация ??м элемт? министры урынбасары Александр Руденко, Республикабыз архивы хезм?те ??мгыяви советы р?исе Юрий Юшкин, ООО «Брендинговое агентство «Четвертый размер» генераль директоры Александр Торговкин, МУК «Мемориальный музей военного и трудового подвига 1941–1945 годов» ф?н хезм?тк?ре Галина Удельнова, Н.П.Огарёва исеменд?ге НИ МГУны? Тарих-социология институты директоры Николай Арсентьев, Республика Мордовия Правительствасындагы Ф?нни-эзл?н? институтыны? гуманитар ф?нн?р директоры Валерий Юрчёнков, Б?ек Ватан сугышында катнашканнакрны? туганнары, музей ??м китапхан?л?р хезм?тк?рл?ре, укытучы ??м укучылар ??м башкалар катнаштылар.
Мордовияд?н Б?ек Ватан сугышы кырларына 246 ме?н?н артык кеше китте. Аларны? 130 ме?е ген? кире ?йл?неп туган якларына кайтты. «?и?? хатлары» диг?н ?ыентык алдыгы ике китапны? д?вамы булып тора — «Солдат хатлары» ??м «Сугыштан хатлар», кайсыларны архив ??м музейлар хезм?тк?рл?ре Б?ек ?и??не? 60 ??м 65- еллыкларына бастырылды.
Я?а ?ыентыкка 84 сугышчыны? фронттан туганнарына язган 228 хаты керг?н. Аларны? к?бесе – кил?ч?к буынга ?ти ??м бабакайлары турында х?тер буларак солдат турында со?гы х?б?р. Хатларда официаль чыганакларда табып булмаган сугыш турындагы тарих ??м кешел?р язмышы. «Последнее письмо от отца получили 9 мая. Мы очень обрадовались, что отец жив. Писал: «Моя дорогая супруга, Вы встречаете Победу, а у нас в Чехословакии Победы нет. Мы штурмом берем Прагу», — дип с?йл?де Анастасия Додайкина. Аны? ?тисе Филипп Додайкин сугышны башыннан ахырына кад?р ?тк?н. Курск, Орел ??м Воронеж уты ?ченд? булган. 45не? май аенда, илебез ?и??не б?йр?м итк?нд?, ул Кызыл Армия состаквында Праганы азат ит?д? катнашкан. Туган йортына кайтырга насыйп булмый. Ул госпитальд? к?пт?рле яралардан ?л?.  Гаил?л?ренд? ?тил?ре м??ге х?рл?ренд?.
84 хат арасында Кадошкино районы Латыш авылыннан Б?ек Ватан сугышы кырларыннан гаил?сен? язган Х?лил Х?с?н улы Сулеймановны? да хаты бар. Х?лил Х?с?н улы ?нисе бел?н ?тисен? хатын латынь графикасы бел?н язган.
...?чпочмаклы фронт хатлары. Яшьли вафат булганнарны к?тк?н аналарны?, яшь киленн?рне?, ятим калганнарны? к?пме кайнар яшьл?рен, ?мет тулы к?з нурларын, сагыш-мо?нарын ?зл?рен? се?дерг?н бу хатлар. Сугыштан ?йл?неп кайта алмаган якыннарын к?теп саргайган апалар, ?бил?р, балалар кебек, хатлар ?зл?ре д? саргаеп бетк?нн?р. Ачы х?ср?тк? ?лл? к?газь чыдамаганмы, ?лл? еллар шулай р?химсез булганмы – хатлар нык таушалган, урыны бел?н укып булмаслык х?лг? килг?нн?р. Б?ек Ватан сугышы кырларында Илен саклаган батыр улларыннан ??м ?тил?ренн?н «сугыштан» хатлар...Зур ышаныч ??м шатлык бел?н к?тк?н туганнары шул ?чпочмаклы хатларны. Хат килде ик?н – ис?н! ??м киресенч?, туган йорттан алган хат ??м догалар Ватан ?чен к?р?шк?н солдатларны? рухын к?т?рг?н, аларны саклаган. Сугыш солдатына шундый тер?к шул вакыт бигр?к кир?к булган. Бу ?чпочмаклы хатлар, окоптан булсалар да, туганнарына бик кадерле булуларын иск? т?шерг?нн?р.
Кара кайгы кошы булып очып т?ш? Сулеймановлар ?ен? кайгылы х?б?р: 1943нче елны Харьков ?чен барган каты сугышта батырларча Х?лил Х?с?н улы Сулейманов вафат булды. ?ти-?нисе ??м тагы ике туганы ?чен к?т?ргесез кара кайгы булды бу х?б?р. Б?ек Ватан сугышындагы ?и??г? 70 ел тулды, ? яралардан ?аман кан тама...
Х?лил Х?с?н улы Сулейманов ?и?? ?чен гомерен куйган. Д?ньяда 20 ел гына яш?п ?лгер? ул. 1941нче елны? июнь аенда кил?к?кк? планлаштырган эшл?ре тормышка ашар дип уйлаган Х?лил Х?с?н улы. Аша, ник ашмаска тиеш инде! ?ле ген? урта м?кт?пне т?мамлаган, тимер юл училищесында белем алырга ?ыена – якты кил?ч?кк? хыялы... хыял булып кына кала. К?чле, сау-таза, яшьлек ялкыны янып, к?кр?п торган чак. ?мма гомер кич?рг? вакыт кына калмый. Х?лил Х?с?н улы Сулейманов со?гы антына тугры булып кала: 20 яшьлек артиллерия взводы командиры батырларча вафат була. ??рвакытта ист? ул. Х?тер м??гелек. «?и?? хатлары» диг?н ?ыентыкта балалар, оныклар, инде оныкларны? балалары бер ген? тапкыр да к?рми калган ?тил?ренн?н, бабаларыннан, д?? бабаларыннан с?лам, ядкарь, васыять дип аны? да хатлары урнаштырылган.
«Огромная работа была проделана сотрудниками Центрального государственного архива Республики Мордовия, муниципальных архивов, Мемориального музея военного и трудового подвига 1941–1945 годов, музеев муниципальных районов и школ, редакций газет. Были собраны письма ранее нигде не опубликованные, многие были предоставлены родственниками участников войны, - дип белдерде Николай Бычков. – Ценность этих документов неоспорима, особенно в свете последних событий, когда руководство западных страны стремится переписать историю».
Шулай ук Мордовиябез архив хезм?те, Республика Мордовия х?к?м?тене? ?з?к архивы Б?ек ?и??не? 70 еллыгына багышланган «Фронтовые судьбы уроженцев Мордовии» диг?н электрон базасыны? презентациясе ?тте. Бу базада Б?ек Ватан сугышында катнашучыларны? б?л?кл?н? битл?ре, хатлары, кызылармеецларны? китапчыклары ??м геройларча сугыш кырларында вафат булганнарны? ??м туган якларына ?йл?неп кайтканнарны? фотографиял?ре кил?ч?к буын ?и??чел?рне? батырлыклары тарихын ??м туган ил тарихын белсен ??м х?терл?ренд? тотсыннар дип урнакштырылган.
Электрон базада 20 ме? кеше турында м?гълумат бар. Бу юн?лешт? эш д?вам ит?. «Солдатларны? фронттагы язмышлары» (www.sudbasoldata.ru.) сайты эшли. Сайтны? кыймм?те д? сугыштан кайтмаган гаил? батырлары язмышы турындагы документларны, фотографиял?рне, тел?к буенча, урнаштыра ала. Шулай ук булган м?гълуматны тулыландырырга, т?зеклек кертерг? д? м?мкин.

Наил? Насырова