Элек-элект?н Инсар ш???ренд? ??м район авылларында татарлар яши. Бу район карамагына 2005нче елга кад?р ?ч татар авылы бар иде: Яндовище, Латышовка, Большая Поляна. Со?гы икесе б?ген Кадошкино районына кер?л?р. Инсар ш???ре ??м районы к?ренекле татар милл?тле кешел?ре бел?н бай. Башта ш???р бел?н таныштырабыз, ? со?ыннан халкы турында язачакбыз.Инсар ш???рене? барлыкка кил?е Россия х?к?м?те тарихы, аны? ?сеше ??м ныгуы бел?н б?йле. К?ньяк-к?нчыгыш чикт? х?рби-административ пункт буларак 1647нче елны т?зел? ул. Беренче унъеллыкта Инсарда агач Кремль, ш???рне? с??д? ??м промышленность ?леше очлы манаралы ныгытма (крепость) бел?н уратылган булган. Б?ген д? ш???рг? керер алдыннан агачтан ясалган сак каланчасы кунакларны каршы ала. Озакламый а?а тир?-як бист?л?ре кушылган. Со?рак Инсар ?з эчен? б?генге Мордовияне? Инсар, Рузаевка, Ковылкино, Старошайгово, шулай ук тулысынча Пензадагы Иссинский районы ?ирл?ре керг?н ?язг? ?йл?н?.
Шул вакыт Инсарны? як-ягына туфрак ?емле ??м аркылы-торкылы аударылган урман агачларыннан ясалган ныгытмалар сузылган: бер ягында – Ломовога, икенче – Шишкеевога, тагы ераграк – Саранскка ??м Семберг?. Бу сызыклар, тагы черта диел?, М?ск?? д??л?те чиге буенча ?тк?нн?р.
Инсар ш???рен? беренче буларак ныгытма саклаучы хезм?тк?р руслар, мордвалар, татарлар урнашкан. Исса елгасы буендагы (стратегия ягыннан кир?кле) район крепосте тиз арада ш???р статусын алган. Ш???рд? ??м ?язд?гел?р яш?? ??м ху?алык ?чен аз эшк?ртелг?н ?ирл?рне ?крен-?крен ген? ?зл?штер? барганнар. Кырларында арыш башак ланган, урманнарында поташ заводлары тет?г?н. Нигезд? ?яз игътисады (экономика) иген иг?, мал-туар асрау ??м ?з кир?к-яракларына авыл ху?алыгы ?йберл?рен эшк?рт? бел?н к?н к?рг?нн?р. ?мма ху?алыктагы ?сеш алпавыт (помещик) ??м с??д?г?р (купец) промышленносте (с?н?гать) аркасында ?ск?н. Инсарда тимер заводы эшл?г?н, алпавытларда - аракы заводы, тукыма предприятиясе, сукно мануфактурасы булган.
?ирле алпавытлар тимер заводларында эшл?г?н ш???рд? яш??чел?рне каты изг?нн?р. Шу?а к?р? гади халык яхшырак тормыш ?чен бернич? тапкыр фетн? к?т?рг?нн?р. Инсар ?язе тарихында аерым урын Степан Разин (XVII гасыр) восстаниесе ??м Емельян Пугачевны? (XVIII гасыр) крестьян сугышы алып тора. ?яз халкы бу тарихи вакыйгаларда актив катнашалар. ?лем-?темн?р д? була, сугыш бит. Баш к?т?р?чел?р алпавытларны, с??д?г?рл?рне, дин ??елл?рен, ?яз ?ит?кчел?рен асканнар. ??залауларны ш???р ?з?ге м?йданында, крепость коймалары ??м т?п ш???р соборы янында ?рк?рг?нн?р. Шул ук вакытта, патша гаск?рл?ре кансыз р?вешт? ?ч алганнар. 1812нче елда да ?итди р?вешт? дулкынлану ?т?: ?ирле ополчениед?гел?рне, Инсар офицерларына буйсынмаган ?чен, т?рм?г? утырталар. Озакламый бу восстаниене бастыралар.
XIX гасырда Инсар ш???ренд? м?кт?пл?р, больницалар, китапхан?л?р барлыкка кил?. Ш???рд? с??д?г?рл?рне? йогынтысы зур була. Аларны? байлыгына с??д? йортлары, оригиналь архитектуралы особняк йортлар т?зег?нн?р. Ш???р ?зенч?лекле архитектурасы бел?н аерылып торган яш?р ?чен у?айлы йортлы, матур булып кит?. XX гасыр башында кирпечт?н т?зелг?н Свято-Ольгинский хатын-кыз монастырене? комплексы аерылып тора.
1917 елгы революцияг? кад?р Пенза ?язенд?ге тыныч Инсар ш???ренд? 5672 т?рле милл?т кешесе яш?г?н. Шуларны?: 200 морза (дворян), 120л?п дин ?хеле, 88 с??д?г?р ??м х?рм?тле гражданин, 4000 мещан ??м 1000г? якын крестьян. ?язд? 166 алпавыт ху?алыгы булган. Бу елларда ш???рд? 42 вак х?н?рчел?р (кустарно-промышленный) оешмасы эшл?п килг?н. Шул ис?пт?н сабын заводы, тимерчел?р алачыклары (кузница), ипи пешер? йортлары, ике типография булган. Инсар ш???ренд? барлыгы 886 йорт булган, шуларны? 49 таштан, 7 таш чирк?? ??м часовня. Калган т?зелм? агачтан. Биш мануфактур, биш баколея кибете, биш ч?йхан?, шул кад?р ук сырахан?, бер сыра кибете ??м бер ш???р и?тимагый банкы була, «Инсарская жизнь» диг?н газета да бастырып чыгарганнар.
1928 елда Инсар районы барлыкка кил?. Илд? барган ?зг?решл?р бу ?ирл?рне д? читл?теп ?тми. Революция, коллективизаця, Б?ек Ватан сугышы (9900 - сугышка китк?н, 4600 - кайтмаган)...
60нчы елларда лентоткацкая фабрика, электрон приборлар заводы (Рязань заводыны? филиалы), маслосырзавод эшл?г?н, XX гасыр башында ОАО «Неон», ОАО «Лента» т?зег?нн?р. Б?ген Инсарда ике м?кт?п, М?д?ният йорты, район шифахан?л?ре эшли, к?пкатлы йортлар т?зел?, асфальт юллар салына – тормыш г?рли. Барысында да татар халкыны? кертк?н ?леше зур. Район ?ит?кчесе буларак бернич? ел берр?тт?н Мангутов К?мил ?мин улы хезм?т ит?. Социаль ?лк? буенча район ?ит?кчесе урынбасыры - Рауф В?ли улы Долотказин эшли. Алар икесе д? тумышлары бел?н элекке Инсар (б?генге Кадошкино) районындагы Большие Поляны авылыннан. Тагы бу ш???рд? тырышып хезм?т итк?н татарларыбыз байтак, кил?се саннарда алар турында м?гълумат булачак.

Н.Х?лил